Niedożywienie i otyłość – zagrożenie dla odporności

Badania nad szczepem wirusa grypy A/H1N1 (pandemia w latach 2009-2010) pokazują, że otyłość jest czynnikiem ryzyka choroby nim wywołanej. Wiązało się to z dłuższym pobytem w szpitalu pacjentów cierpiących na otyłość oraz większą ich umieralnością. W związku z tym badacze sformułowali wniosek, że otyłość jest niezależnym czynnikiem ryzyka zwiększonej zachorowalności i umieralności na grypę bez względu na szczep, który ją wywołuje, również SARS-CoV-2.

Ponadto badania potwierdzają, że wśród głównych czynników ryzyka zachorowalności i umieralności z powodu infekcji bakteryjnych, wirusowych, a także tych wywołanych pierwotniakami jest niedożywienie. Oprócz widocznych konsekwencji, takich jak utrata masy ciała, niesie ono ze sobą wiele niekorzystnych zmian w organizmie, w tym obniżenie odporności.

Co wpływa na odporność?

Czy zastanawiałeś się kiedyś, co wpływa na Twoją odporność? Co ją wzmacnia, a co osłabia? Czy masz na to wpływ? Nie zawracasz sobie tym głowy, aż nagle nie możesz poradzić sobie z infekcjami w okresie jesienno-zimowym? Albo teraz, gdy szaleje niezwykle zjadliwy wirus – SARS-CoV-2 odpowiedzialny za rozwój choroby zakaźnej układu oddechowego – COVID-19, na którą nie ma jeszcze lekarstwa, a jej przebieg może być dramatyczny?

Nie zwalaj wszystkiego na geny, bo one tylko w 16% decydują o wystąpieniu choroby czy problemów zdrowotnych. Największy wpływ na długość i jakość życia ma Twój styl życia. To on w 53% przesądza o stanie zdrowia, a tym samym o tym, w jaki sposób układ odpornościowy będzie radził sobie z patogenami. Tak więc to Ty dokonujesz wyboru, czy będziesz zdrowy czy nie.

Na styl życia składa się kilka elementów, a wśród nich jest sposób odżywiania, który obejmuje nie tylko to, co jemy, ale także, ile jemy. I to właśnie związek ilości jedzenia z odpornością będzie przedmiotem tego artykułu. Od dawna bowiem wiadomo, że zarówno przejadanie się, czego konsekwencją jest nadwaga i otyłość, jak również niedożywienie są niebezpieczne dla zdrowia.

Otyłość – co to jest?

Wszyscy wiemy, że nadwaga i otyłość wiążą się nadmiernym gromadzeniem się tkanki tłuszczowej. Ale nie wszyscy wiemy, że jest to jednostka chorobowa, która wymaga leczenia. Borykają się z nią nie tylko dorośli, ale także coraz większa liczba dzieci i młodzieży. W Polsce z nadwagą i otyłością zmaga się z 61% mężczyzn i 48,1% kobiet.

Otyłość sprzyja rozwojowi wielu chorób, takich jak m.in. nadciśnienie tętnicze, cukrzyca typu 2, choroby układu krążenia, niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby (ang. non-alcoholic fatty liver disease, NAFLD), choroba zwyrodnieniowa stawów czy niektóre nowotwory. Oprócz tego ma wpływ na funkcjonowanie układu odpornościowego.

Do oceny stanu odżywienia służy znany nam wszystkim wskaźnik masy ciała (ang. body mass index, BMI), który możesz obliczyć dzieląc masę ciała (kg) przez wzrost do kwadratu (m²). U dorosłych otyłość rozpoznaje się przy BMI ≥ 30 kg/m², a nadwagę – BMI 25-29,9 kg/m².

Uważaj, bo nie zawsze ten wskaźnik jest wiarygodnym parametrem. Osoby z prawidłową masą ciała (BMI poniżej 25 kg/m²), czyli pozornie szczupłe i zdrowe, mogą mieć też nadmierną ilość tkanki tłuszczowej w okolicy brzucha i występuje u nich szereg związanych z nią powikłań, takich jak zmniejszona wrażliwość na insulinę (insulinooproność), nieprawidłowy profil lipidowy (podwyższony poziom cholesterolu całkowitego, cholesterolu LDL, zaniżony poziom cholesterolu HDL). Jest to zespół metabolicznej otyłości z prawidłową masą ciała (ang. metabolic obesity in normal weight, MONW). Warto więc, żebyś raz na jakiś czas dokonał pomiaru składu ciała, aby sprawdzić, czy poziom tkanki tłuszczowej oraz mięśniowej miesi się w normie.

Ogólnie uważa się, że najniższe ryzyko dla zdrowia jest przy 13-18% zawartości tkanki tłuszczowej dla mężczyzn i 18-25% dla kobiet.

Wskazówki, jak skutecznie pozbyć się nadmiaru tkanki tłuszczowej znajdziesz w moim artykule „Jak skutecznie schudnąć? – 5 zasad odchudzania bez efektu jo-jo.

Wśród przyczyn otyłości znajdziesz czynniki: genetyczne, behawioralne, socjalne, środowiskowe oraz psychologiczne. Największą rolę odgrywają czynniki środowiskowe, takie jak niewłaściwe nawyki żywieniowe, zmniejszona aktywność fizyczna, przewlekły stres czy leki zwiększające apetyt (np. leki przeciwdepresyjne).

Jaki wpływ na odporność ma tkanka tłuszczowa?

Przez długi czas była ona uważana głównie za magazyn energii. Natomiast badania ostatnich lat pokazują, że pełni również ważną rolę w regulacji równowagi organizmu (homeostazy), w tym jego odporności.

Tkanka tłuszczowa jest aktywnym narządem wydzielania wewnętrznego. W jej strukturze, obok adipocytów (komórek tłuszczowych), które powiększają swoje rozmiary, kiedy je przekarmiasz i brakuje im regularnej aktywności fizycznej, znajdziesz też inne komórki, w tym odpornościowe (makrofagi, limfocyty).

Komórki tkanki tłuszczowej produkują liczne substancje białkowe, zwane adipokinami, które pełnią wiele funkcji, m.in. biorą udział w odpowiedzi immunologicznej, procesach zapalnych, regulacji gospodarki węglowodanowej i lipidowej czy funkcjonowaniu układu sercowo-naczyniowego. Liczba i rodzaj wytwarzanych adipokin zależy od umiejscowienia tkanki tłuszczowej (podskórna lub trzewna – związana z wieloma narządami, jest bardzie aktywna), jak również od jej masy (zwiększenia lub zmniejszenia). Adipokiny mogą mieć działanie prozapalne i przeciwzapalne.

Przykładem adipokiny prozapalnej jest dobrze znana Ci leptyna – hormon, który mówi mózgowi: „Jestem pełny, przestań jeść”. Dowiedziono, że leptyna reguluje nie tylko uczucie sytości, ale także kontroluje równowagę (homeostazę) energetyczną organizmu, stymuluje produkcję cytokin prozapalnych przez monocyty i limfocyty oraz indukuje proliferację i dojrzewanie limfocytów T oraz komórek NK (ang. Natural Killer – naturalni zabójcy, grupa komórek układu odpornościowego, która ma zdolność do rozpoznawania i niszczenia m.in. komórek zainfekowanych przez wirusy). Jej stężenie w organizmie jest wprost proporcjonalne do ilości tkanki tłuszczowej. Im wyższe BMI, tym jest jej więcej. Podwyższony poziom leptyny nasila więc proces zapalny towarzyszący otyłości, co może z kolei prowadzić do zmian w wątrobie, w tym NAFLD.

Nadmiar tkanki tłuszczowej produkuje większe ilości nie tylko leptyny, ale także innych adipokin prozapalnych, które jednocześnie hamują wytwarzanie substancji przeciwzapalnych, co będzie prowadziło do rozwoju przewlekłego stanu zapalnego tkanki tłuszczowej. Stan ten z kolei może powodować dalsze problemy związane z otyłością, w tym zaburzenia metaboliczne i immunologiczne.

Dowiedziono, że osoby otyłe, oprócz zwiększonej podatności na grypę, są narażone też na zwiększone ryzyko innych infekcji, takich jak posocznica, zapalenie płuc i bakteriemia (zakażenie krwi bakteriami) po zabiegach chirurgicznych. Są bardziej podatne na zakażenie Helicobacter pylori (którego skutkiem może być zapalenia błony śluzowej dwunastnicy i żołądka, choroba wrzodowa dwunastnicy i żołądka czy rak żołądka), a otyłe dzieci mają trzy razy większe ryzyko bycia bezobjawowymi nosicielami Neisseria meningitide (dwoinki zapalenia opon mózgowych).

Poza tym, otyłość wiąże się z niższą odpowiedzią przeciwciał na wybrane szczepienia, w tym na grypę, zapalenie wątroby typu B i tężec.

A co to jest niedożywienie?

Niedożywienie to stan, który wynika z braku wchłaniania lub braku spożywania substancji odżywczych i prowadzi do zmiany składu ciała, a także zakłócenia prawidłowej pracy organizmu.

Przyczyn niedożywienia może być wiele. Wśród najczęstszych wymienia się m.in.: brak dostępności pożywienia, trudności w jedzeniu, zaburzenia połykania, trawienia i wchłaniania, brak łaknienia, utratę substancji odżywczych (dializoterapia), stosowanie diet niskokalorycznych lub głodówek, zwiększone zapotrzebowanie energetyczne czy zaburzenia psychiczne (anoreksja, ortoreksja).

Jak myślisz, ile człowiek może przetrwać bez jedzenia? Czas przeżycia jest uzależniony od jego kondycji. W przypadku człowieka prawidłowo odżywionego wynosi on 60-70 dni, a takiego samego chorego głodzonego po urazie  ̶  zaledwie 2-3 tygodnie.

Jest kilka kryteriów rozpoznawania niedożywienia u osób dorosłych. Jednym z nich jest BMI ˂ 18,5 kg/m² i utrata masy ciała (niezamierzona) > 10% (czas bez znaczenia) albo > 5% w ciągu ostatnich trzech miesięcy lub wspominany już FEMI.

Niedożywienie a odporność

W stanach niedożywienia dochodzi do zmniejszenie grasicy, w której dojrzewają limfocyty T – nasz oddział specjalny do walki z patogenami, a także migdałków podniebiennych. Zaburzona zostaje również zdolność neutrofili do fagocytozy (czyli zjadania patogenu w sytuacji, kiedy przeniknie do naszego organizmu) oraz obniżeniu ulega poziom innych elementów układu immunologicznego.

Nie można pominąć też faktu, że u osób niedożywionych dochodzi do zaburzenia równowagi pomiędzy produkcją a neutralizacją wolnych rodników (których nie lubi układ immunologiczny). Jej przyczyną może być niedobór witamin i składników mineralnych o właściwościach przeciwutleniających, wspomagających ich redukcją.

Jeśli jesteś zainteresowany składnikami odżywczymi, które wspomagają pracę układu odpornościowego przeczytaj artykuł „Koronawirus a odporność. Co jeść, aby zwiększyć odporność organizmu?”

Jak wiesz, dieta, oprócz składników odżywczych, jest też źródłem energii, której organizm potrzebuje znacznie więcej, kiedy walczy z infekcją. Jest to związane z intensywną pracą układu odpornościowego i odbudową uszkodzonych tkanek. Jedno z badań pokazuje, że wysokie wymagania metaboliczne organizmu podczas odry (wirusowa choroba zakaźna) dodatkowo pogorszają stan niedożywionych pacjentów prowadząc do dalszej utraty masy ciała i zmniejszenia poziomu niezbędnych aminokwasów w surowicy, których organizm nie potrafi samodzielnie wytworzyć i muszą być dostarczone wraz z pożywieniem. Ich źródłem jest białko, którego podaż w niedożywieniu organizmu powinna być wyższa.

Niedobory składników odżywczych, deficyty immunologiczne i infekcja mają wzajemny wpływ na siebie i w ten sposób tworzy się błędne koło. Dochodzi do ich nasilenia, co utrudnia lub uniemożliwia powrót do zdrowia.

Niedożywienie jest więc czynnikiem, który nie tylko sprzyja częstszemu łapaniu infekcji, ale również warunkuje proces zdrowienia, szczególnie u pacjentów krytycznie chorych, w tym z ciężką postacią zakażenia płuc. U nich, jak pokazują badania obserwacyjne, niedożywienie jest też niezależnym czynnikiem ryzyka zakażeń szpitalnych, które stanowią 6-10% wszystkich zgonów w szpitalach na całym świecie.

Podsumowanie

Odporność organizmu jest uzależniona od wielu czynników. Wśród nich jest stan odżywienia. Zarówno otyłość, jak i niedożywienie niekorzystnie wpływają na jego pracę, czego konsekwencją jest zwiększona zapadalność na różne infekcje, w tym grypę. Zachowaniu równowagi w organizmie sprzyja utrzymywanie należnej masy ciała.

Mój program „Od diety do zdrowego życia” pomógł wielu pacjentom osiągnąć i utrzymać należną masę ciała, a tym samym wzmocnić ich organizm i uchronić przed częstym łapaniem infekcji, szczególnie w okresie jesienno-zimowym. Jeśli masz problem z utrzymaniem właściwej wagi ciała, napisz do mnie. Tobie też pomogę opracować plan eliminacji niezdrowych nawyków z Twojego dotychczasowego stylu życia. Skontaktuj się ze mną, a ja pomogę Ci odzyskać  zdrowie i odporność.

A może zainteresuje Cię mój e-book „Jak wzmocnić odporność i chronić się przed infekcjami”, który jest praktycznym przewodnikiem budowania silnej odporności? Jeżeli chcesz o nią zadbać, zacznij od razu, teraz.

Bibliografia:

1. Bucyk B., Tupikowska M., Bednarek-Tupikowska G.: Kryteria rozpoznania zespołu metabolicznej otyłości z prawidłową masą ciała (MONW), Endokrynologia, Otyłość i zaburzenia przemiany materii 2009, 5(4): 226-232.
2. Dymarska E.: Czynniki modulujące układ immunologiczny człowieka, Zeszyty Naukowe Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Witelona w Legnicy 2016; 19 (2): 21-37.
3. Kłek S.: Problematyka diagnozowania i leczenia dietetycznego pacjentów niedożywionych, W: Dietetyka kliniczna red. Marian Grzymisławski, PZWL Wydawnicto Lekarskie, Warszawa 2019, s. 367-676.
4. Lohman T.G.: Basic concepts in body composition assessment, W: Advances in Body Composition Assesment, Human Kinetics 1992, 109-118.
5. Louise J.K., Acosta m., Samuel M.C. i wsp.: A novel risk factor for a novel virus: obesity and 2009 pandemic influenza A (H1N1), Clin. Infect. Dis.2011; 52(3): 301-12.
6. Niedźwiedzka-Rystwej P., Trzeciak-Ryczek A., Deptuła W.: Tkanka tłuszczowa i jej rola w odporności – nowe dane, Alergia Astma Immunologia 2012; 17 (1): 16-21.
7. Ostrowska L.: Leczenie dietetyczne otyłości — wskazówki dla lekarzy praktyków, Forum Zaburzeń Metabolicznych 2010; 1(1): 22-30.
8. Siemińska L.: Tkanka tłuszczowa. Patofizjologia, rozmieszczenie, różnice płciowe oraz znaczenie w procesach zapalnych i nowotworowych, Endokrynologia Polska 2007; 58(4): 330-342.
9. Scrimshaw N.S., SanGiovanni J.P.: Synergism of nutrition, infection, and immunity: an overview, Am. J. Clin. Nutr. 1997; 66(2): 464-777.
10. Schaible U.E., Kaufmann S.H.: Malnutrition and infection: complex mechanisms and global impacts, PLoS Med. 2007; 4(5): e115.
11. Schneider S.M., Veyres P., Pivot X., Soummer A.M. i in.: Malnutrition is an independent factor associated with nosocomial infections, Br. J. Nutr. 2004; 92:105-111.